गौरा पर्व भारतको कुमायू गडवाल र नेपालको सुदूरपश्चिम तथा कर्णाली प्रदेशमा

भारतको कुमायू गडवाल र नेपालको सुदूरपश्चिम तथा कर्णाली प्रदेशमा पुत्रदा एकादशीदेखि सुरु हुने गौरा पर्वलाई पौराणिक मानसखण्डको मौलिक पर्वको रुपमा लिइन्छ । यो पर्व विशेष गरी भाद्र महिनामा पर्ने गर्दछ । यस पर्वमा विवाहित नारीहरुले पुत्रदा एकादशीको निराहार ब्रत बसेर गौरा महेश्वरको तथा इष्टकूल देवताको पूजा अर्चना गर्दछन् । जुन महिलाले पुत्रदा एकादशीको ब्रत बस्दछन् तिनले मात्र गौराष्टमीको ब्रत बस्न पाउने चलन रहेको छ । पुत्रदा एकादशीको ब्रत बसेकी महिलाले बिरुडा पञ्चमीको ब्रत लिने गर्दछन् । बिरुडा पञ्चमीको दिन महिलाहरुले नित्यकर्म गरी घरको पूजा गर्ने ठाउँमा लिपपोत गरी तामाको ताउलीमा गाईको गोबर लगाइ दुबो, चन्दन अक्षतले सजाएर राख्छन् । त्यसपछि पञ्चबिरुडी (केराउ, मास, गहत, गहुँ, गुरुस) भिगाउने गरिन्छ । महिलाहरुले सगुन गाउँदै उक्त ताउलीमा बिरुडा भिगाउने काम गर्दछन् । बिरुडा भिगाउने बेलामा बिशेष गरी गौरा महेश्वरको गाथामा आधारित फाग गाउँछन् । यस फागमा गौराले महेश्वरलाई गौराको ब्रत राख्न घरमा केराउ नभएको र गाउँमा गएर केराउ खोजेर ल्याइदिन आग्रह गरेको र महेश्वरले केराउ खोजेर ल्याएको प्रसङ्ग आउने गर्दछ । पञ्चमीको दिन बिरुडा भिगाइसकेपछि षष्टिको दिन न्वाला अथवा पधेरामा गएर पञ्चमीको दिन भिगाएको बिरुडा धुने कार्य गरिन्छ । पधेरामा विभिन्न मङ्गलगीत सहित गाथाहरु गाएर साँवा अथवा धान कुर्जो आदिको गौरामो मूर्ति बनाएर पूजा गरी धोएको बिरुडा घर ल्याइन्छ । सप्तमीको दिन कुमारी कन्याहरुले गौराको मूर्ति बनाएर ल्याउछन् र त्यही दिन ब्रहमणद्वारा पूजा अर्चना गराइ कुण्ड नुहाउने र ब्रत बसेका नारीहरुले सप्तमी (नारी यज्ञोपवित) लगाउने गर्दछन् । अष्टमीको दिन गौरालाई मन्दिरको आँगन (गोःर्याखलो) मा लगेर स्थापना गरी अठ्यावाली (गौरा महेश्वरको गाथा) गाउँदै बिरुडाले पूजा गर्ने र साँझपख अठ्यावाली सिद्धिएपछि गौरालाई पूजा गरेको बिरुडा र फलहरुलाई च्यादरको सहायताले आकाशतिर फाल्ने र उक्त आकाशतिरबाट झरेका बिरुडालाई प्रसादको रुपमा ग्रहण गर्दछन् । साझपख दुवधागो लगाएर पूजा गरेको बिरुडाले आफूभन्दा साना ठूला सबैलाई आशिष दिदै शिर बिरुडाले पुज्ने गर्दछन् । अष्टमीको दिनदेखि पुरुषहरुले परम्परा अनुसार विभिन्न देवीदेवताका मन्दिरहरुमा ढोलक र मिजुराका साथमा ठाडोखेल, ढुस्को आदि खेल्ने गर्दछन् । साँझपख रमाइलोको लागि डेउडा पनि खेल्ने गरिन्छ । तिनचार दिन यसरी खेलेपछि उपयुक्त दिन हेरेर गौराको समापन गर्ने गरिन्छ, जसलाई गोःरा सेलाउनु भनिन्छ । सप्तमीको दिन स्थापना गरेको गौर महेश्वरको मूर्तिलाई उपयुक्त स्थानमा लगेर पूजा अर्चना सहित समापन गर्ने गरिन्छ । गौराको समापनमा विभिन्न ठाउँमा किर्फी खेल्ने चलन पनि रहिआएको छ ।